تحلیل فضایی بنیان‎های معیشتی سکونتگاه‌های روستایی کوهستانی (مورد مطالعه: دهستان دشتویل)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار جغرافیا گروه جغرافیای انسانی، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

چکیده

مقدمه: تغییراتی عمده‌ای در تفکر توسعه روستایی در نیم قرن گذشته رخ داده و در کشورهای درحال توسعه رهیافت معیشت پایدار روستایی در تلاش برای کاهش فقر روستایی مطرح شده است.
هدف: هدف این پژوهش، تحلیل بنیان‎های معیشتی سکونتگاه‌های روستایی با رویکرد فضایی است.
روش‌شناسی: این پژوهش از نوع کاربردی و روش آن توصیفی-­تحلیلی است. گردآوری اطلاعات با روش‌های کتابخانه‌ای و میدانی (روش پیمایش مبتنی بر پرسشنامه) صورت گرفته‌است. جامعه آماری شامل روستاهای دهستان دشتویل است که از بین آن‌ها 12 روستا بر اساس نمونه‌گیری مکانی انتخاب شده‌است. حجم نمونه با فرمول کوکران و اعمال روش تصحیح آن، تعداد 133 خانوار تعیین شد. از آزمون تی تک نمونه­ای برای مقایسه تفاوت‌ها و آزمون فریدمن برای رتبه‌بندی شاخص­ها استفاده شد. همچنین از مدل تاپسیس برای تحلیل و رتبه‌بندی روستاها و در نهایت، از روش تحلیل فضایی کریجینگ برای نمایش الگوی فضایی بنیان‌های معیشتی استفاده شده است.
یافته‌ها: نتایج پژوهش نشان داد که پنج بُعد سرمایه‎های معیشتی مورد بررسی به طور کلی در روستاهای مورد مطالعه دارای وضعیت نامطلوب هستند. از میان این پنج بُعد، ابعاد سرمایه طبیعی و سرمایه اجتماعی در وضعیت مطلوبی هستند. نتایج حاصل از رتبه‌بندی براساس آزمون فریدمن نشان داد بُعد سرمایه معیشی در جایگاه اول بوده و در رتبه‌بندی شاخص‌ها، پوشش گیاهی در رتبه اول قرار می‌گیرد. براساس نتایج مدل تاپسیس، روستای چلگاسر در رتبه نخست جای گرفت. نتایج حاصل از تحلیل فضایی کریجینگ حاکی از این است که اختلاف فضایی در روستاهای دهستان دشتویل وجود داشته به طوری که روستاهای واقع در پهنه فضایی شرق در وضعیت برخوردار و روستاهای واقع در پهنه فضایی غرب نابرخوردار­ (محروم) هستند.
نتیجه‌گیری: در بنیان­معیشتی روستاهای کوهستانی واقع در دهستان دشتویل خلا سرمایه های فیزیکی، انسانی و مالی وجود دارد. در بررسی علل وجود این نقصان می­توان به دلایلی همچون محدود بودن گزینه­های معیشتی، کسب درآمد و گذران زندگی از طریق روش های سنتی (وابستگی به دام، کشاورزی محدود، اقتصاد تک­محصولی) اشاره کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Spatial Analysis of Livelihood Foundations of Mountainous Rural Settlements (Case Study: Dashtvil District)

نویسندگان [English]

  • Hamid Jalalian 1
  • Sirous Hojjat Shamami 2
1 Associate Professor, Department of Human Geography, University of Kharazmi, Tehran, Iran
2 Ph.D. student of Geography and Rural Planning, University of Kharazmi, Tehran, Iran
چکیده [English]

Introduction: Major changes in rural development thinking have occurred in the last half century and in developing countries, the approach of sustainable rural livelihood has been proposed in an effort to reduce rural poverty.
Objectives: The purpose of this study is to analyze the livelihood foundations of rural settlements with a spatial approach.
Methodology: This research is a applied study and its method is descriptive-analytical. Data collection was done by document and field studies (survey method based on questionnaire). The statistical population includes the villages of Dashtvil District, from which 12 villages have been selected based on spatial sampling. The sample size was determined by Cochran's formula and applying it to 133 households. One-sample t-test was used to compare differences and Friedman test was used to rank the indicators. Also, the TOPSIS model was used to analyze and rank the villages, and finally, the Kriging spatial analysis method has been used to show the spatial pattern of the foundations of livelihood. Finally, the Kriging spatial analysis method has been used to show the spatial pattern of the foundations of livelihood.
Result and Discussion: The results showed that the five dimensions of livelihood capital in general are in an unfavorable situation in the studied villages. Out of these five dimensions, the dimensions of natural capital and social capital are in good condition. The results of the ranking based on Friedman test showed that the dimension of livelihood capital is in the first place, and in the ranking of indicators, vegetation is in the first place. According to the results of TOPSIS model, Chelgasar village was ranked first. The results of Kriging spatial analysis indicate that there is a spatial difference in the villages of Dashtvil district, so that the villages located in the eastern space zone are in a good condition and the villages located in the western space zone are disadvantaged.
Conclusion: There is a lack of physical, human and financial capital in the livelihood of mountain villages located in Dashtvil district. In examining the causes of this shortcoming, we can point to reasons such as limited livelihood options, earning money and living through traditional methods (dependence on livestock, limited agriculture, single-product economy).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rural
  • livelihood capital
  • TOPSIS model
  • kriging method
اسحاقی میلاسی، فاطمه و محمودی، بیت الله. (1397). ارزیابی و اولویت‌بندی معیارها و شاخص‌های معیشت پایدار روستایی ایران با استفاده از روش دلفی. راهبردهای توسعه روستایی، 5(2)، 217-232.
جمعه پور، محمود، کیومرث، نرگس. (1391). بررسی اثرات گردشگری بر دارایی ها و فعالیت های معیشتی مردم در چارچوب معیشت پایدار گردشگری، مطالعه موردی روستای زیارت. مطالعات مدیریت گردشگری، 7(17)، 73-92.
حیدری ساربان وکیل، عبدپور علیرضا(۱۳۹۸). عوامل بهبود معیشت پایدار روستایی از دیدگاه ساکنان محلی، مطالعه موردی: شهرستان اردبیل. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، ۱۹(۵۴)، ۴۶-۲۳.
رکن الدین افتخاری، عبدالرضا، موسوی، سید محمد، پورطاهری، مهدی و فرج زاده اصل، منوچهر. (1393). تحلیل نقش تنوع معیشتی در تاب‌آوری خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی مطالعة موردی: مناطق در معرض خشکسالی استان اصفهان. پژوهش های روستائی، 5(3)، 639-662.
سعیدی، عباس و حسینی حاصل، صدیقه. (1388). شالوده مکانیابی و استقرار روستاهای جدید. تهران: انتشارات شهیدی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی.
سجاسی قیداری، حمداله، صادقلو، طاهره و شکوری فرد، اسماعیل. (1395). سنجش سطح دارایی های معیشتی در مناطق روستایی با رویکرد معیشت پایدار (مطالعة موردی: روستاهای شهرستان تایباد). مجله پژوهش وبرنامه ریزی روستایی، 5(1)، 215-1.
سازمان مدیریت و برنامه­ریزی استان گیلان. (1395). سالنامه آماری استان گیلان، معاونت آمار و اطلاعات.
شرفی، زینب، نوری پور، مهدی, کرمی دهکردی، اسماعیل. (1396). بررسی وضعیت سرمایه های معیشت و پایداری آن ها در خانوارهای روستایی (مورد مطالعه: بخش مرکزی شهرستان دنا). علوم ترویج و آموزش کشاورزی، 13(2)، 51-70.
صرافی، مظفر و شمسایی، مصطفی. (1393). چارچوب معیشت پایدار: راهبردی برای بقا و ارتقای خانوار در سکونتگاه های غیررسمی. صفه، 24(65)، 79-94.
مطیعی لنگرودی، سید حسن. (1384) برنامه ریزی روستایی با تاکید بر ایران. چاپ دوم. مشهد: انتشارات جهاد دانشگاهی، مشهد.
مطیعی لنگرودی، سیدحسن، قدیری معصوم، مجتبی، رضوانی، محمد رضا، نظری، عبدالحمید، صحنه، بهمن. (1390). تأثیر بازگشت مهاجران به روستاها در بهبود معیشت ساکنان (مطالعه‎ی موردی: شهرستان آق‌قلا). پژوهش های جغرافیای انسانی، 78 (4)، 67-84.
مرکز آمار ایران. (1395). سرشماری نفوس و مسکن، شهرستان رودبار در سال‌ 1395. تهران: مرکز آمار ایران.
نوروزی، مرضیه و حیاتی، داریوش. (1394). سازه‌های مؤثر بر معیشت پایدار روستایی از دیدگاه کشاورزان استان کرمانشاه. علوم ترویج و آموزش کشاورزی، 11(1)،127-144.
هزارجریبی، جعفر و صفری شالی، رضا. (1388). بررسی رضایت از زندگی و جایگاه احساس امنیت در آن (مطالعه در بین شهروندان تهرانی). انتظام اجتماعی، 1(3)، 7-28.
Belcher, B., Bastide, F., Castella, J. C., & Boissière, M. (2013). Development of a village-level livelihood monitoring tool: A case-study in Viengkham District, Lao PDR. International Forestry Review15(1), 48-59.
Chambers, R., & Conway, G. (1992). Sustainable rural livelihoods: practical concepts for the 21st century. Institute of Development Studies (UK).
Ellis, F. (2000). Rural livelihoods and diversity in developing countries. Oxford university press.
Ellis, F., & Biggs, S. (2001). Evolving themes in rural development 1950s‐2000s. Development policy review19(4), 437-448.
Fouracre P. (2001). Transport and sustainable rural livelihoods. Rural Travel and Transport Program, 5(3a): 1-9.
Hua, X., Yan, J., & Zhang, Y. (2017). Evaluating the role of livelihood assets in suitable livelihood strategies: Protocol for anti-poverty policy in the Eastern Tibetan Plateau, China. Ecological Indicators78, 62-74.
Morse, S., & McNamara, N. (2013). The theory behind the sustainable livelihood approach. In Sustainable livelihood approach (pp. 15-60). Springer, Dordrecht.
Mukisa, N., Zamora, R., & Lie, T. T. (2020). Assessment of community sustainable livelihoods capitals for the implementation of alternative energy technologies in Uganda–Africa. Renewable Energy160, 886-902.
Quandt, A. (2018). Measuring livelihood resilience: The household livelihood resilience approach (HLRA). World Development107, 253-263.
Turton, C. (2000). The sustainable livelihoods approach and programme development in Cambodia. London: Overseas Development Institute.